Giá trị tấm bằng đại học và cuộc “đại sắp xếp”

Thỉnh thoảng tôi được nghe sinh viên tâm sự về mức lương thấp sau khi tốt nghiệp đại học. Tôi hỏi thấp là bao nhiêu, nhiều em nói các doanh nghiệp thường có mức lương khởi điểm 7-8 triệu đồng/tháng cho các công việc liên quan đến marketing hay truyền thông, nhiều công việc khác cũng có mức lương tương tự. Khoảng gần 11 năm trước, khi tôi bắt đầu công việc toàn thời gian đầu tiên với vị trí marketing cho một công ty gia đình nhỏ, mức lương tôi được trả là 5,5 triệu đồng.

Hơn 10 năm qua, giá cả tiêu dùng đã tăng chóng mặt, chi phí sinh hoạt và thuê nhà cũng phi mã, cùng vô vàn chi phí hàng ngày người trẻ đang phải gồng gánh, còn mức lương tăng một cách “từ tốn”.

Tất nhiên, tôi không rút ra kết luận vội vàng khi chỉ nhìn vào câu chuyện của hàng chục sinh viên mới ra trường trong khảo sát nhỏ của bản thân. Trên thị trường lao động, một số yếu tố khác có thể quyết định tới mức lương của các em, như năng lực hay trình độ ngoại ngữ chẳng hạn. Song có một cảm nhận chung qua các cuộc trò chuyện với các bạn trẻ là giá trị “sụt giảm” của tấm bằng đại học hiện nay so với trước đây. Giá trị ở đây không hàm ý chất lượng cụ thể, mà đơn giản là giá trị thể hiện qua cách nhìn nhận chung của xã hội, giá trị để đi xin việc làm, giá trị thể hiện qua mức lương, thu nhập trên thị trường lao động… Tôi không có ý so sánh, nhưng thực tế là mức lương tháng của lao động phổ thông ở Hà Nội và TPHCM hiện cũng từ 7-8 triệu đồng/tháng.

Một báo cáo của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) tại Việt Nam được công bố gần đây đã cho thấy phần nào tính chính xác của việc giá trị tấm bằng đại học sụt giảm. Từ năm 2016 đến năm 2022, hiệu quả đầu tư giáo dục (returns on education) giảm ở nhiều cấp bậc, đặc biệt với giáo dục đại học. Nghiên cứu của ILO đánh giá giá trị của các cấp bậc giáo dục dựa trên so sánh thu nhập (theo giờ) của người lao động trong từng bậc với thu nhập của người lao động với trình độ học vấn dưới tiểu học (được sử dụng làm mức nền so sánh).

Nếu trong năm 2016, tương quan giữa thu nhập của người lao động trình độ đại học và người lao động có trình độ dưới bậc tiểu học là 127% – hiểu đơn giản là thu nhập của người lao động với trình độ đại học cao hơn thu nhập của người lao động với trình độ dưới tiểu học là 127%, thì đến năm 2022, con số này giảm xuống còn 68,6%. Theo ILO nhận định, xu hướng này thể hiện việc dư thừa lực lượng lao động có trình độ đại học và một sự chuyển dịch trong thị trường lao động mà ở đó chúng ta thấy rõ, tấm bằng đại học không mang lại nhiều lợi thế thu nhập như trước đây.

Tổ chức Lao động quốc tế đưa ra nhiều lý do giải thích cho xu hướng này, bao gồm việc tăng số lượng người lao động có trình độ đại học, sự thay đổi trong nhu cầu tuyển dụng người lao động ở một số lĩnh vực đặc thù, chuyển dịch phân bổ lao động, và sự thay đổi trong một số cấu trúc kinh tế. 

Điều này đặt ra thách thức với giáo dục, không chỉ trong việc tăng cường khả năng tiếp cận giáo dục với học sinh mà còn cần cải thiện chất lượng đào tạo ở bậc đại học, cũng như đòi hỏi nắm bắt xu thế thay đổi của thị trường lao động. 

Một lý do khác giải thích cho xu hướng trên là mức tăng thu nhập của lao động với trình độ học vấn thấp cùng các công việc trả lương thấp trước đây. Tỷ lệ chênh lệch thu nhập giảm có thể đến từ cả hai yếu tố: Thu nhập của người lao động với trình độ đại học không tăng lên quá nhiều, cùng với thu nhập của lao động trình độ học vấn thấp tăng cao. Điều này dễ thấy với sự phát triển của các công việc phi chính thức, điển hình là dịch vụ chạy xe công nghệ hay giao hàng. Nhiều công ty xe công nghệ hay giao hàng không đòi hỏi nhân viên có trình độ học vấn, và đem lại cho người lao động phổ thông mức thu nhập không kém so với nhiều bạn trẻ mới tốt nghiệp đại học làm nhân viên văn phòng. Tất nhiên, về lâu dài thì thu nhập giữa những người có học vấn khác nhau có thể sẽ khác, nhưng câu chuyện trước mắt chắc chắn có những tác động nhất định.

Khi chia sẻ điều này với sinh viên, tôi thường nhấn mạnh với các em rằng, xã hội nào cũng cần phân luồng lao động sau giai đoạn học phổ thông. Sẽ có những bạn tham gia thị trường lao động ngay, hoặc đi học nghề, và sẽ có những bạn học lên cao. Với các bạn tiếp tục con đường học hành, thu nhập khiêm tốn sau những năm miệt mài trên giảng đường là một thực tế phải chấp nhận, song những con số trên chỉ nên mang tính tham khảo – cả trên khía cạnh ý nghĩa thực tiễn lẫn tính chính xác của khảo sát.

Giá trị của tấm bằng đại học không chỉ nằm trong mức thu nhập mang lại mà còn nằm ở giá trị kiến thức, khả năng tư duy. Hơn nữa, đánh giá tấm bằng đại học cần nhìn vào triển vọng dài hạn. Đồng ý rằng với thị trường lao động phi chính thức, thu nhập người lao động có thể tốt ngang hoặc hơn sinh viên mới ra trường nhưng đấy có thể là “bẫy thu nhập” cho các bạn trong những năm đầu tuổi 20. Nếu không rèn luyện kỹ năng, tiếp tục trau dồi thêm kiến thức thì mức thu nhập sẽ khó thay đổi, và đến một lúc nào đó rất có thể sẽ tụt hậu.

Sân chơi của những tấm bằng đại học cũng ngày càng có xu hướng phân hóa cao. Một số ngành trở nên kém hấp dẫn và ngược lại, có những ngành nghề vẫn được săn đón với mức thu nhập rất cao. Đại học có thể không phải một bảo chứng cho sự thành công và cơ hội nghề nghiệp nhưng để tiếp cận các ngành nghề có thu nhập cao, sở hữu một tấm bằng đại học vẫn quan trọng. Trong thị trường lao động với bối cảnh biến động và khó khăn – một xu hướng đã được dự đoán trước, điều sinh viên cần làm là lựa chọn ngành học một cách có chiến lược và không ngừng nâng cấp, học hỏi, làm mới chính mình.

Đó là về phía những người đi học, còn về phía ngành Giáo dục, việc nâng cao chất lượng đào tạo, gắn đào tạo với thị trường lao động qua đó giúp nâng cao giá trị của tấm bằng đại học là yêu cầu cấp thiết. Ngành Giáo dục đã và đang có những cải cách theo hướng này, mới nhất là chủ trương tinh gọn hệ thống đại học còn được gọi là “đại sắp xếp”, là thời cơ để giáo dục đại học bứt phá. Mong rằng cùng với những cải cách đó, theo thời gian tấm bằng đại học sẽ ngày càng được nâng cao giá trị và sự trân trọng của xã hội.

Tác giả: Bùi Minh Đức tốt nghiệp Thạc sĩ Truyền thông từ đại học Clark, Mỹ; hiện đang là quản lý truyền thông cho một công ty công nghệ đồng thời là giảng viên đại học. Anh cũng là tác giả, dịch giả của nhiều cuốn sách xuất bản tại Việt Nam.

Chuyên mục TÂM ĐIỂM mong nhận được ý kiến của bạn đọc về nội dung bài viết. Hãy vào phần Bình luận và chia sẻ suy nghĩ của mình. Xin cảm ơn!